Prawo do czystego powietrza

TEKST: Piotr Gozdowski. Associate SMM Legal

Katastrofa klimatyczna często kojarzy nam się z gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi typu huragan, powódź czy susza. Tymczasem naukowcy i ekolodzy od dawna biją na alarm, że kryzys klimatyczny, to nie coś, co nas czeka, ale już trwa i dotyczy nas wszystkich.

Jednym z jego namacalnych przejawów jest wysoki poziom zanieczyszczenia powietrza. Temat ten jest nagłaśniany zimą, szczególnie przez media, w których codziennie obserwujemy napływające informacje o pogarszającym się stanie czystości powietrza. Raport Polskiego Alarmu Smogowego z 2020 r. nie pozostawia złudzeń – w części polskich miast, w tym nawet w miejscowościach uzdrowiskowych, stężenie rakotwórczych substancji wyniosło aż 900% normy.[1]
Nierzadko sami przyczyniamy się do takiego stanu rzeczy. W Polsce, zwłaszcza w mniejszych miejscowościach, nadal powszechnym zjawiskiem jest ogrzewanie gospodarstw domowych przez spalanie w piecach śmieci. Wciąż też wielu użytkowników korzysta z tak zwanych „kopciuchów”, czyli starych kotłów grzewczych niespełniających obowiązujących wymagań.
Opinia, że za znaczną część emitowanych zanieczyszczeń odpowiadają duże przedsiębiorstwa, nie pokrywa się z raportowanymi danymi. Największe zanieczyszczenie występuje zasadniczo w obszarach peryferyjnych, gdzie jest zdecydowanie mniej dużych zakładów. W rzeczywistości przedsiębiorstwa korzystają z rozwiązań technicznych zapobiegających emisji szkodliwych substancji do powietrza, takich jak chociażby nowoczesne filtry na kominach.

Prawne standardy ochrony przed zanieczyszczeniami powietrza

Podstawowym elementem ochrony naszego zdrowia i środowiska naturalnego przed negatywnymi skutkami zanieczyszczenia powietrza jest nasze własne działanie. Przez swoje świadome decyzje możemy zapobiegać jego zwiększaniu. Jednakże w sytuacji, w której zostaniemy dotknięci skutkami tego zjawiska, np. mieszkając w okolicy dotkniętej smogiem, warto wiedzieć, jakiej ochrony możemy spodziewać i jak ją egzekwować. Chronią nas bowiem określone w przepisach wspólnotowych i krajowych standardy prawne dotyczące emisji zanieczyszczeń do atmosfery.
Podstawowe gwarancje w tym zakresie określa Konstytucja RP, której art. 5 przewiduje zapewnienie ochrony środowiska przez Rzeczpospolitą Polską. Obowiązek zapewnienia ochrony środowiska ciąży więc na administracji publicznej. Ta konstytucyjna zasada stanowi podstawę dla bardziej szczegółowych uregulowań w zakresie ochrony środowiska, w tym dotyczących dbałości o czystość powietrza.
Na poziomie wspólnotowym standardy dotyczące zanieczyszczeń powietrza zostały sformułowane w Dyrektywie 2008/50/WE z 21 maja 2008 r. Załączniki do dyrektywy określają maksymalne dopuszczalne wartości zanieczyszczeń występujących w powietrzu.

Jak dochodzić swoich praw?

Na to pytanie odpowiedzi udzielił Sąd Najwyższy w uchwale z 28 maja 2021 r. Jest ona odpowiedzią na pytanie sądu dotyczące kwalifikacji prawa do życia w czystym środowisku jako dobra osobistego. Sąd Najwyższy stwierdził, że środowisko naturalne człowieka nie ma cech dobra osobistego, gdyż stanowi ono dobro wspólne dla ludzkości. Jednocześnie podkreślił jednak, że nieprzestrzeganie, a w pewnych przypadkach nawet jednorazowe złamanie standardów jakości elementów środowiska, takich jak m.in. normy jakości powietrza, gleby, żywności, godzi w dobra osobiste, jakimi są zdrowie, wolność, prywatność, a w zależności od okoliczności sprawy, może stanowić ich naruszenie. Potwierdza to również orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.[2]

Oznacza to tyle, że w przypadku zagrożenia naszych dóbr osobistych możemy wystąpić z roszczeniami zakazowymi lub nakazowymi przewidzianymi w art. 24 Kodeksu cywilnego. Co więcej, w przypadku ich naruszenia możliwe jest również wystąpienie z roszczeniem o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę lub z żądaniem zasądzenia sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny, zgodnie z brzmieniem art. 448 Kodeksu cywilnego.[3] Należy przy tym pamiętać, że dobrem osobistym jest zagrożenie lub naruszenie naszego zdrowia lub wolności, nie sam fakt przebywania w obszarze, gdzie powietrze nie spełnia norm. Musi wystąpić negatywny skutek.

Warto też wspomnieć o regulacjach mających na celu prewencję, a więc zabezpieczenie naszych praw przed możliwymi naruszeniami wynikającymi z negatywnych skutków zanieczyszczenia powietrza. Taką funkcję realizują m. in. przepisy sankcjonujące zachowania godzące w zachowanie norm czystości powietrza. Należą do nich przepisy Kodeksu karnego i Kodeksu wykroczeń dotyczące czynów skierowanych przeciwko środowisku oraz przepisy karne i administracyjne zawarte w Prawie ochrony środowiska, których naruszenie wiąże się z nałożeniem surowych kar finansowych za działania sprzeczne z zasadami ochrony środowiska.

Podsumowując, z jednej strony przepisy dają nam konkretne instrumenty do tego, by egzekwować od państwa prawo do życia w czystym środowisku. Z drugiej strony nie wolno nam zapomnieć, że świadomość ekologiczna oraz odpowiedzialność za planetę jako miejsce, w którym żyjemy, wymaga od nas samych podejmowania takich działań, by jak najlepiej dbać o otaczające nas środowisko.

[1] https://polskialarmsmogowy.pl/smog/smog-w-polsce/
[2] Uchwała SN z dnia 28 maja 2021 r., sygn. III CZP 27/20, str. 12
[3] Ibidem